जनयुद्ध अगि
जनयद्धु भन्दा अघि मघिलाको आन्दोलन लोकताघन्िक आन्दोलनसँगसँगैघिकास ि दँैगएको देघिन्छ ।
पञ्चायत, राजतन्ि र एकमनािाद राज्यको संयन्िको घिरोधमा मघिलािरु परुुषसँगैआन्दोघलत ि दँैगए र
जेल-नेल पघन िाए । लोकतन्िघभिको त्यो लडाइमँ ा लैङ्घगक अघधकार पघन समािेश गदैआएको छ ।
सरुुमा राजनीघत घनकायमा आरक्षणको अिधारणा घिएन । २०४६ सालको जनआन्दोलनपघछ सदनमा छ
प्रघतशत मघिला उम्मेद्वारउठाउनपुनेअघनिाययव्यिस्िा गररयो । तर कुनैपघनपार्टीलेमघिलािरुको अघनिायय
पि चँ आफ्नो पार्टी संरचनामाल्याउन जरुरत ठानेन। िरेक पार्टीघभि घिरलैमघिला एक्लै राजनीघतकरुपमा
पिल घलई अगाडी आएको देघिन््यो ।

प्राय: मघिलािरु सघिय घिए भने त्यो उनका श्रीमान्िा दाजुभाईिरुको कारणलेदघेिन््यो । राजनीघतक
पार्टीको काममा भन्दा मोचायमा, त्यसमा पघन मघिला संगठनिरुमा बढी सघिय भएको दघेिन््यो । कुनै
पार्टीमा त अिोषीत नीघत घलइन््यो – पणूयकाघलन राजनीघतमा लागेका श्रीमानलाई आफुस्िरोजगार िा
रोजगारी भई उनलाई सियोग गने घनघत घलईन््यो । त्यस घकघसमको कामलाई नै पार्टीको कामको
मल्ुयाङकन समेत गररन््यो । यस्तो अिस्िामा मघिला आन्दोलनलेिमभङग गनेिा फड्को मानेकम
सम्भािना ि नुस्िभाघिक घियो । फलस्िरुप मघिला आन्दोलन िघमकरुपमा अगाडी बढ्दैगयो । सबै
पार्टीघभिका मघिला मोचायले घनयघमत ८ माचयमनाउनभुन्दा िमभङग ि नेआन्दोलन ि दँनै घियो । समयले
मागेअनसुारको मघिला घिसं ाघिरुद्ध सङ्िषयि न््यो । मिगँीघिरुद्ध िाल ठर्टाएर जुलसु घनकाघलन््यो । बल्ल
२०४६ सालको जनआन्दोलनमा मघिलािरुको सघिय भघूमका ह्वात्त बढ्यो । तर पघन मघिला आन्दोलन
मलु तः शिर केन्रीत, घशघक्षत के न्रीत र मध्यिगय के न्रीत घियो ।

जनयुद्धकाल

दशे मा चल्दैगएको िघमक सधुार मघिला आन्दोलनमा जनयद्धु लेठुलो धक्का घदयो र िमभङ्ग गररघदयो
। यसको दायरा फराघकलो पघन पाररघदयो । शिरमा के न्रीत, घशघक्षत के न्रीत र मध्यिगयमा घसघमत मघिला
अघधकारका कुरा अब गाउँमा, घिकर्टठाउँमा, गररब बस्तीमा र घिमाल, पिाड, तराईसम्म गञ्ुजन िाल्यो ।
सत्ता बन्दकु को नालबार्ट जघन्मन्छ भनेर घसकायो र सो अनसुार सत्ताको अङ्ग जनसरकार, जनसेना र
जनअदालमा आफ्नोपि चँ बढाउनघसकायो ।पार्टीघभि सरुुमैमघिलालाई प्रघशक्षण घदईयो, अब मघिलाले
भौघतक, नैघतक र आघियक सियोग माि घदने िोइन, आँफैअगाडी आएर राजनीघतक पिलकदमी घलनपुछय
। तसियजनयद्धु शरुु ि नअु घि एकजना माि मघिला पार्टीको केन्रीय काययकाररणी सदस्य भएकोमा पघछ
गएरदशसम्म पग्ुयो, सािैदईुजनापोघलर्टब्यरुो सदस्यसम्ममापगुे। राजनीघतक पिलकदमीपघछ गएर फौजी
क्षेिमा पघन मघिलािरु सेक्सन कमान्डर, कघमसनारदिे ी घलएर बेग्रेघडएर कघमसनारसम्म बन्न पगुे
राजनीघतक र फौघज पिललेल्याएको आधार इलाकाका सत्तामा पघन मघिलािरुको सिभाघगता बढ्दैगयो
। घजल्ला सत्ताका प्रमिु सम्म बन्न सफल भए। सािैन्याय क्षेिमा जनअदालतको काययमा समेल मघिलािरु
न्यायसम्बघन्ध ताघलम घदई जनअदालतमा सघिय भएको देघियो । यसरी मघिलािरुलाई िाघन्तका सबै
अङ्गिरुमा समाघित भएको दघेियो ।

चलुोमा सीघमत मघिलालाई जनयद्बुपघछ सत्ता चलाउनेशासकसमेत बन्ने अिसर घदयो । त्यघत माि नभएर
पार्टीघभिको मघिला मोचाय िाली मघिला अघधकारको कुरामा माि सीघमत नभएर िरेक क्षेिमा
मघिलािरुको नेतत्ृि उत्पादन गरेर पठाउनेघनकाय बन्न पगुे। जिाँबार्ट शैघक्षक क्षेि, सैन्य क्षेि, उत्पादन
क्षेि, राजनीघतक क्षेि र घिघभन्न मोचायमा दक्ष काययकताय उत्पादन गरेर पठाउनेमोचाय बन्यो । मघिलािरुले
आफ्नो गिना बेचेर घिघभन्न सिकाररमा लगानी गनय िाले । फलस्िरुप मघिला मोचाय सबैभन्दा धघन मोचाय
ठिररयो । त्यसमाघि मघिला मोचायकैनाबार्टपैतकृ पाएको प्रमाणपिपाउँदा मघिलािरु झन्उत्साघित भए।
मघिलाकैिातबार्ट जनअदालमाफयत लैङ्गीक घिसं ा गनेिरुलाई प्रत्यक्ष दघडडत गरेको दख्ेन पाउँदा झन्
आँफुिरु सशघिकरण भएको मिससु भयो । सािैरक्सी घिरोघध आन्दोलनलेघतनीिरुको उत्पादन शघि,
घसजयनघशल शघि र ईच्छाशघि ह्वात्त बढेको देघियो ।

एकताको सैन्य क्षेिमा परुुषभन्दा मघिला बढी ि न िाल्यो । मघिलाको लमगी अलग्गैसेक्सन माि नभएर
प्लार्टुनर केिी समयको लाघग कम्पघनसम्म बन्नपग्ुयो । त्यस्तैसैन्य दस्तामा राजनीघत िाँक्नेकघमसनार बन्न
पगुे । यद्धु का दौरानमा मघिलािरु घिगेडर कघमसनारसम्म पगुेतर घडघभजन कघमसनारिा कमान्डरसम्म

परुुषसरि पग्ुन सकेनन्। मघिलािरु परुुषिरुको तलुनामा बढी बघलदानी, सािघस र प्रघतबद्धताको प्रघतक
बन्न सफल भए।नेपालको इघतिासमा मघिलािरुको यिो सङ्ख्यापणूयकाघलन कघिल्यैपनघप भएको घिएन्
। यद्धु मैदानमा ३ िजारभन्दा बढी मघिला सािदत भएका छन्।

बघलदानको कुरा गदायमघिलाको यो क्षेिमा उच्च मल्ूयाङ्कन माओिादी पार्टीलेरेको छ । सैन्य क्षेिमा
घदलमाया योञ्जन पघिलो सैन्य शिीद घिइन, ् जो बेिान सैन्य कारबािीमा िीरताका साि लड्दालड्दै
ढघलन्। त्यस्तेदईु जीउ भएकी बन्दा चौलागाईलाई पघुलसलेमाओिादीलाई िाना घदएको घनि मँ ा यघत
यातना घदयो केसरूु मा पेर्टको बच्चा मयो, पघछ आमा पघन मररन्। त्यस्तैकमला भट्ट जो कुलको घशक्षक
र सािै गोरिा घजल्लाको माओिादी मघिला सङ्िको अध्यक्ष घिइन, ्उनलाई बलात्कार गरी घनमयम ित्या
गररयो । त्यस्तैउमा भजुेलको नेतत्ृिमा भएको गोरिा जेल िेक उल्लेिनीय छ, जसमा ६ जना मघिला
भाग्न सफल भए । यस्तैकाघलकोर्टका दघलत मघिलािरूलेपघुलसबार्ट िघतयार िोसी पार्टीलाई बझुाएको
पघन उल्लेिनीय छ । अझ रोल्पाका मघिलािरु त पार्टी, सेना मोचाय र उत्पादन क्षेिमा धेरै नै सघिय घिए र
बघलदानमा पघनउघत्तकैकृघतमानरािे।

राजनीघतक क्षेिमा मघिलालाई प्रघतिाघन्त रोक्ने बािकको रूपमा पार्टीले घतनीिरूलाई पररघचत गराए ।
घनरन्तर िाघन्तको पक्षधर भनी घतनीिरुलाई पार्टीघभि, सेनाघभिर सत्ताघभिको मित्िपणूयओिदामाल्याउन
िाले । मघिलालाई चौतफी सशिीकरण गनेष्घोकोणबार्ट नैमघिला घिभाग यद्धु कैदौरानमा गघठत भयो ।
यसलेयद्धु मैदानमैमघिलासम्बन्धी रणनीघतक र तत्कालीन समस्या समाधान सम्बन्धी घिस्ततृ त्याङ्क
सङ्कलन गरेको घियो । राजनीघतक क्षेिमा यद्यघप दईुजना मघिला पोघलर्टब्यरुोमा पगुेपघन परूुषसरि
स्र्टाघन्डङ कघमर्टीमा पग्ुन सकेनन, ्न अध्यक्षमा पग्ुन सके।

माओिादी जनयद्धु मा मघिलािरुको बढ्दैगएको भघूमका र यसलेल्याएको प्रभािकारी पररणाम दिे ेर नै
त्यघत बेलाकोपरुानो राज्यसत्तालेआफ्नो सरुक्षा घनकाय सेना, प्रिरी, सशस्त्र प्रिरी, गप्तुचर घिभागमा समेत
मघिला भती गनय िाल्यो । त्यघत माि नभएर मघिलासम्बन्धी काम गनेगैरसरकारी संस्िािरूलेसमेत
मघिलािरुको सधुारका काममा तीव्रताल्याउन िाले।उदािरणको लाघग घिधिािरुलेरातोर्टीका तिा रातो
पघिरन लगाउनपाउनपुनेआन्दोलन अगाघड सारे।

िाल स्िानीय सत्तामा मघिलाको सिभाघगता ४० प्रघतशत ि नपुदछय भन्नेअिधारणा जनयद्धु लेनैल्याएको
िो । त्यघत बेला यद्धु मा, आधार इलाकामा मघिलालाई काम गनय सिजीकरण गनयको लाघग कम्यनु र
िोस्र्टेलकोपघनव्यिस्िा गररएको घियो । घििािकोउमेरिदबन्दीसमेत दिुैमघिला-परूुषको लाघग २० िषय
तोके को घियो । त्यघत बेला मघिलािरुको सामाघजक अिस्िामा ठूलो पररितयन आएको घियो । घिधिाले
पनुघियिाि गनयपाए । अन्तरजातीय घििाि धमाधम घिनाघिघच्कचािर्ट ि न िाले। दघलत-गैरदघलतबीचमा
समेत घििाि ि न िाल्यो । सािैअन्तरक्षेिीय ि दँैअन्तरदशे ीयसमेत घििाि ि न िाल्यो। मघिलामाघि घिसा
गनेलाई प्रत्यक्ष दडड, सजाय घदन िालेपघछ जनयद्धु मा उनीिरुको आकषयण अझ बढ्न िाल्यो ।
मघदराघिरूद्धको आन्दोलनलेत झन्जनयद्धु को सन्देशलाई िर- िरमा पयुायो । त्यघत बेला छाउपडी,
बोक्सी प्रिा तिा बि घििाि अन्त्य गनेअघभयान िाघलएको घियो ।

यद्धु कालमापघिचानसघित अघधकार सम्पन्न ९ िर्टा प्रदेशिरु घकरात, नेिा, ताम्साघलङ, तम, ुमगर, मधेस,
िारू, सेती मिाकाली र भेरी-कणायलीको नाममा स्िायत्त प्रदेशिरु काययरत घिए । यसरी मघिलािरूमा िगीय
लैङ्घगक माि नभएर जातीय, क्षेिीय, दघलत, अल्पसङ्ख्यकको चेतना पघन सत्ताको अभ्यासले पररचय
गराइघदयो । सत्ता अभ्यासको दौरानमा मघिलािरु घिघभन्न घजल्लाका प्रमिु सम्म ि न सफल भए तर
पघिचानको आधारमा बनेका प्रदशे प्रमिु बन्न पाएनन्। घिशेष केना पर्टीनेघतमीिरूलाई अघधकारको
स्पमा मघिलािरुले सत्ता अभ्यासमा ४० प्रघतशत उपघस्िघत ि नपाए ।

यद्धु कालमा मघिलाको बौघद्धक, लेिन, कला क्षेिमा तीव्र घिकास भएको घियो । के न्रीय तिमा माि नभएर
प्रादघेशक र घजल्ला घजल्लामा समेत मघिला मघुिसम्बन्धी माघसक पघिकािरु प्रकाशन ि न िाले। त्यघत
बेला सांस्कृघतक दस्ता सैन्यदस्ता सँगसँगैघिडँ्िे। कघतपय ठाउँमा लोग्नेसांस्कृघतक मोचायमा काम गिे भने
स्िाघस्न सैन्यदस्तामा काम गरेको पाइयो । यस पररप्रेक्ष्यमा चन्ुनुगरुुङलाई सम्झनपुछय । उघन घगत गाउने,
नाच्ने माि नभएर रचनाकार, लेिक किाकार र प्रिर ििा पघन घिईन्। लड्दालड्दैयो जीिन गए
गइएजाला भन्नेगीत गाउँदैशघिद भइन्।

सरूु मा जब जनयद्धु लेिाघन्तकारी राजनीघतक धार र सिी जनघदशा अपनाएको घियो, त्यघत बेला जनतामा
यसले राम्रो छाप छोडेको घियो । तर पघछल्लो चरणमा जब पार्टीकोनेतत्ृिलेपरुानो सत्ताघसत बागेघनङ गनय
िाल्यो, तब यसलेआफ्नो राजनीघतक धार र जनघदशा गमुाउँदैगयो । सािैनेता रक्याडरबीच ठूलो िाडल

आउन िाल्यो । उदािरणको लाघग घचतिनको बाँदरमुढेिर्टना, जसमा घनदोष जनता मरे । त्यस्तै दैलेिमा
त जनतालेमाओिादीलाई नैलिेर्टेको िर्टना सन्ुनमा आयो । यसले गदाय रुपमा िाघन्तकारी देघिने तर
सारमा आफूप्रघत शघि केघन्रत, उपभोिा केघन्रत प्रिघृत्त िाबी ि न िाल्यो । सािैनेतत्ृि केन्रीकरणको
नाममा शघि, सत्ता र स्रोत सीघमत व्यघििरुमा केघन्रत ि न िाल्यो । तरपघन समग्रमा जनयद्धु लेमघिलालाई
सापेघक्षतरूपमा अघधकार सम्पन्न सिायङ्घगण र बघलयो बनाउनमा ठूलो भघूमका िेलेको देघियो ।

शागन्िकाल
शाघन्तकालमा आउँदा िाघन्तकारी मघिलािरूको भघूमका कम ि दँैगएको प्रत्यक्ष दघेिन्छ । सरूु मैशाघन्त
िातायमा माओिादी मघिलालाई भघूमका घदइएन। करबललेबल्ल एकजना मघिलानेतृपठाइयो तरउनीलाई
उघचत स्िान र मित्ि घदइएन । यो भन्दा अझ मघिला योद्धािरुको ह्रास सेना समायोजन गदाय देघियो ।
क्यान्र्टोनमेन्र्टघभि मघिलाको व्यिसायीकरणमा पार्टीलेध्यान घदएन । फलस्िरूप घतनीिरु सक्षम लडाकू
बन्नभुन्दा बच्चा जन्माउनेघतर प्रेररत भए । आमा भइसके पघछ क्यान्र्टोनमेन्र्टघभि बस्न नपाउने भएपघछ
उनीिरु झन्सैन्य जीिनबार्ट बाघिररँदैगए । सेना समायोजनसम्म पग्ुदा घतनीिरुको उपघस्िघत अत्यन्तैन्यनू
ि नपग्ुयो ।

जब-जब पार्टी सत्ता केघन्रत ि न िाल्यो, तब-तब परुुषको िचयश्व पार्टीमा िमशः िाबी ि न िाल्यो । घिजो
यद्धु को बेलामा परूैपररिार यद्धु मा िोघमदा िाई- • िाई गररन््यो भने आज क्षमतासघित घतनै पररिारिरु
सरकारमा जाँदा लाभकोपद िान गयो भनेरि घर्टर्ट्याउँगनयलागे। अघनपररिार भनेपघछ त्यिाँश्रीमतीपने,
बघिनी पनेि न िाल्यो । मानौ श्रीमान, ् दाजकुो लाघग ती मघिलािरुले पद -छोघडघदनपुनेजस्तो भान ि न
िाल्यो । सरकार र लाभ पदमा जाने िोडबाजी गनेदौरानमा सत्य घनरूपण तिा मेलघमलाप आयोगलाई
कायायन्ियनमा लैजानमा कसैकोध्याननपगुेकोदघेियो ।पार्टीकानेता-काययकतायिरु शिर के घन्रत/काठमाडौ
केघन्रत ि न िाले। समािेशी, सिभाघगतामलू क र िगीय मद्दुािरु ओझेलमा पनयिाले। स्िभाितः मघिला
मद्दुािरु ओझेलमा पनेिम बढ्न िाल्यो । पार्टीघभि दघलत र गैरदघलतबचीको िैिाघिक सम्बन्ध र्टुर्ट्न
िाल्यो । सािैबि घििािका िर्टनािरु पघन बढ्न िाले।

अब आएर त सिभाघगतामूलक र समािेशी मद्दुालाई उपेघक्षत गदै आएको पार्टी एमालेसँग यो पार्टी घिलीन
ि न पग्ुदा यी मद्दुािरु झन्कमजोर ि दँैजानेछ । यसरी जनयद्धुपघछ शाघन्तकालमा आएर माओिादी पार्टी

जघत-जघत सत्तामोिमा फस्दै गएको देघिन्छ त्यघत त्यघत मघिला आन्दोलनको राप-ताप पघन सेलाउँदै गएको
देघिन्छ । आज आएर माओिादी मघिलािरुको घिरलै समसामघयक लेि-रचना आउँछ, न त कुनैमघिला
घिसं ाको घिरुद्धमा सचेतना आन्दोलन गरेको देघिन्छ ।

गनष्कर्ष
प्रायः घिश्वमा के देघिन्छ भने, िाघन्त ि दँासम्म ठूला-ठूला िाघन्तकारी पररितयनिरु सािमा ल्याएको
देघिन्छ । तर शाघन्तकालमा आएपघछ िमशः िाघन्तका राप-ताप सेलाएर गएको देघिन्छ । अझ नेपालको
सन्दभयमा पणूयिाघन्त ि न नपाउँदैशाघन्त प्रघियामा आएपघछ सेलाउनेप्रघिया तीव्र ि न गएको देघिन्छ ।
यसको प्रत्यक्ष असर जनयद्धु मािोघमएकापरुुषिरुमा भन्दा बढी मघिलािरुमादेिापन्यो । कारण मघिलािरु
साियजघनक कामबार्ट िरेलुकाममा आउन बाध्य भए। जबघक परुुषिरुघिजोपघन, जनयद्धु कोदौरानमापघन
र जनयद्धुपघछ पघन साियजघनक क्षेिमा काम गररराख्नेिातािरण रघिरह्यो ।

त्यस्तैसामाघजक क्षेिमा कघतपय मघिलािरुको घििाि र्टुर्टेको दघेिन्छ, घिशेष गरी अन्तजायतीय घििाि
गरेका बीच त्यसमा पघन दघलत र गैरदघलतबीचका घििाििरु । कघतपय परुुषलेआफ्नी श्रीमती ि दँाि दँै
अकायसँग सम्बन्ध रािेको दघेियो । िाल कृष्णबिादरु मिराको घिषय पघन यस्तैभएको पघुो ि दँैगएको
दघेिन्छ ।दःुिको कुरा, कुनैपघन मघिला सङ्गठनिरुलेउिाँमाघि बलात्कारको आरोप लगाउने मघिलाको
घिषयमा घनष्पक्ष छानघबन गर भन्नेसमेत बिादरुता देिाएनन्।

जनयद्धु लाई फघकयएर िदेायकेदघेिन्छ भने, जसरी सेनामा मघिलािरुको अघनिायय उपघस्िघत गराइयो, सािै
जनसत्तामा पघन अघनिायय उपघस्िघत जनाइयो, त्यसरी नैपार्टीका सबैसंरचनामा मघिलािरूको अघनिायय
उपघस्िघत जनाएको भए आज कम्यघुनस्र्ट पार्टीको र्टाउकोमा परूुषसँगसँगैमघिला पघन दख्ेन पाइन््यो । तर
पघन जनयद्धु कैकारणलेनेपाली मघिलािरुलेसंघिधानमा धेरैलैङ्घगक-मैिी अघधकारिरु पाएका छन्।
जस्तै- सदनमा ३३ प्रघतशत मघिलािरुको सिभाघगताको सघुनघितता पाएका छन्। स्िानीय तिमा ४०
प्रघतशत मघिलाको सिभाघगताको सघुनघितता पाएका छन् । काययकारी पदमा स्िानीय तिमा
प्रमिु /उपप्रमिु तिा अध्यक्ष/उपाध्यक्ष, त्यस्तैदशे कैराष्रपघत िा उपराष्रपघतमध्येएक मघिला ि नपुने
अघधकारपाएका छन्। सरकारको घिघभन्न अङ्गमा समािेशी सिभाघगता सघुनघिततापाइएको छ ।पैतकृ
सम्पघत्तमाघिको समान अघधकारसमेत पाइएको छ । तर, मघिला आन्दोलन सेलाउँदै गयो भने पाएको

अघधकार पघन घबस्तारै िनन भएर जाने ितरा त्यघत्तकै छ । तसिय, अब सबै पार्टीघभिका मघिलािरु सचेत,
जाँगररला र सङ्िषयमय भैराख्नपछय । ु

(घिघसला यमी समाजिादी पार्टीकी केन्रीय उपाध्यक्ष ि निु न्छ ।) (घिघसला यमी
(घिघसला यमी समाजिादी पार्टीकी केन्रीय उपाध्यक्ष ि निु न्छ ।)